Definicja Obyczajów Motyw

Co to jest Motyw obyczajów:
Poezja:
Mitologia
Antygona - Sofokles
Dzieje Tristana i Izoldy
Legenda o świętym Aleksym
Pieśń świętojańska o Sobótce - Jan Kochanowski
Dworzanin polski - Łukasz Górnicki
Pamiętniki - Jan Chryzostom Pasek
Pijaństwo - Ignacy Krasicki
Świat zepsuty - Ignacy Krasicki
Bema pamięci żałobny rapsod - Cyprian Kamil Norwid
Miłosierdzie gminy - Maria Konopnicka
Przedwiośnie - Stefan Żeromski
Chłopi - Władysław Stanisław Reymont
Opracowanie motywu obyczajów:
Obserwacje obyczajowe są obecne w niemal każdym nieco obszerniejszym dziele literackim, nie tylko w tak zwanych powieściach obyczajowych. Naturalnie, w niektórych utworach obyczajowość, na przykład dworska, ziemiańska, mieszczańska, inteligencka, zajmuje szczególnie istotne miejsce. Niejednokrotnie opisy obyczajów zawarte w utworach literackich stanowią niezastąpione źródło poznania życia w minionych epokach historycznych, pozwalają prześledzić zmiany w obyczajowości na przestrzeni wieków i - co także niebagatelne - licznym utworom nadają specyficzny koloryt. Poezja staje na straży starych obyczajów, ich zachowanie uważa za konieczny warunek ciągłości tradycji, nawet patriotyczny wymóg, lecz równie regularnie krytycznie ocenia wybrane zjawiska ze sfery obyczajowości, życia zbiorowego i moralności, co stanowi odbicie przekonań, mechanizmów wartości akceptowanych poprzez samych autorów albo stworzone poprzez nich postaci.
Mitologia
W mitologii nie ma ostrych granic między światem bogów i ludzi, nie ma także zasadniczo istotnych różnic między obyczajami bogów, herosów i zwyczajnych ziemian. Bogowie greccy nie byli abstrakcyjnymi pojęciami (bytami), ale istotami żyjącymi, mającymi zalety i wady przypominającymi ludzi, jednakże nieporównywalnie od nich silniejszymi, nieśmiertelnymi. Żyli blisko świata śmiertelnych, dokonywano ich antropomorfizacji, a więc przypisywano im cechy ludzkie, nawet ludzką powierzchowność, emocje, cechy charakteru. Świat Olimpu stanowił swego rodzaju odbicie ludzkiej rzeczywistości - w tym i ziemskiej obyczajowości antycznych Greków. Istotną rolę w zbliżeniu greckiego świata bogów do ludzi odgrywali bohaterzy, herosi: cierpieli fizycznie i psychicznie, obawiali się zgonu, przeznaczenia, przedstawiali wzory ludzkich postaw - opowieści o nich są szczególnie cennym źródłem poznania antycznych zwyczajów. W zasadzie nie ma takiej sfery ludzkiej obyczajowości, która nie znalazłaby odbicia w jakimś micie - poczynając od narodzin dziecka, kończąc na zgonu człowieka, obrzędach pogrzebowych. Cały szereg funkcjonujących do dziś archetypów (a więc prawzorców, pierwowzorów określających zachowanie człowieka w typowych przypadkach) pochodzi właśnie z greckiej mitologii. Wspólnie z upływem czasu, mity przestały pełnić dawne funkcje religijne, poznawcze (na przykład już nikt przy ich pomocy nie tłumaczy zjawisk przyrody), ulegały następnym przekształceniom. Mity stanowią także już od tysiącleci źródło literackich motywów (stałe obrazy i motywy literackie wywodzące się z mitów noszą nazwę toposów). Nabierają przy tym coraz to nowych znaczeń, wyrażają nieco odmienną problematykę, doświadczenia, niekiedy stają się elementami konwencji dominujących w sztuce. Odwołania do mitów znajdziemy w poezji niemal wszystkich epok. Mitologia grecka w pewnym sensie stworzyła wybrane tematy do dziś podejmowane poprzez literaturę, sztukę, nawet naukę. Jeżeli mówimy o ciągłości cywilizacji europejskiej, rzeczywiście głębokiej tradycji w naszych zwyczajach, obyczajowości to niezmiennie odwołujemy się właśnie do mitologii - znajdując tam ogólne, regularnie symboliczne, wzorce, gdyż z reguły konkretne obyczaje ulegały na przestrzeni wieków daleko idącym przeobrażeniom, szczególnie pod wpływem kultury chrześcijańskiej.
Antygona - Sofokles
Tradycja nakazywała starożytnym Grekom dopełnienia ustalonych ceremonii pogrzebowych, w pierwszej kolejności pogrzebania (albo spalenia) zwłok, włożenia obola (drobnego pieniążka dla Charona, który przewoził poprzez rzekę Styks dusze zmarłych do Hadesu) w usta zmarłego. Zaniechanie tych obrzędów powodowało, iż dusza zmarłego wiecznie błąkała się po zaświatach. Z kolei krewni, przyjaciele, którzy adekwatnie nie pochowali zmarłego mogli spodziewać się kary bogów. W Antygenie odpowiednio z oby czajami, honorowo pochowano Eteoklesa, obrońcę miasta-państwa. Z kolei władca Kreon zakazał nawet pogrzebania ciała Polinejkesa - zrobiła, to wbrew rozkazowi, jego siostra Antygona. Uważała, iż niepogrzebane zwłoki zostaną pohańbione, a dusza zmarłego nigdy nie zazna spokoju. Przysypawszy ciało piaskiem, Antygona postawiła prawa boskie, religijne nakazy powyżej decyzjami króla. Została skazana na powolną zgon, straszne wróżby przedstawione Kreonowi decydują o jego zgodzie na pochówek, lecz jest już zbyt późno - Antygona powiesiła się w grocie, gdzie ją zamknięto.
Legenda o świętym Aleksym
Opowieść przedstawia ideał średniowiecznego święte-go-ascety, szczególnie charakterystyczny dla tamtego okresu typ świętego. Aleksy odrzuca dobra doczesne, porzuca dom, rodzinę, staje się żebrakiem - podejmuje duchowy i fizyczny wysiłek dla osiągnięcia moralnej doskonałości, zbawienia dzięki opanowaniu namiętności, zjednoczeniu się z Bogiem, naśladowaniu Chrystusa. Wiersz Słoty o zachowaniu się przy stole. Wiersz stanowi próbę przeniesienia na grunt polski zachodnich obyczajów biesiadnych i kultu kobiet, dam. Owe wzorce zostały przeciwstawione rodzimemu sposobowi bycia, uznanemu poprzez autora za prostacki. W pierwszej części utworu Słota krytykuje zte obyczaje (dbanie wyłącznie o siebie, żarłoczność, brak higieny), opisuje zasady zajmowania miejsc wg stanu i urodzenia, reguły zachowania się przy stole, dwornej rozmowy, część druga przynosi pochwalę kobiety, uczy, jak jej służyć (lecz i kobiety winny zachowywać się nienagannie, dawać przykład mężczyznom). Wiersz jest ciekawym dokumentem polskiej obyczajowości dworskiej, zapowiada także nadejście nowej epoki - renesansu.
Pieśń świętojańska o Sobótce - Jan Kochanowski
Pieśń stanowi pierwszy w poezji polskiej opis ludowego obrzędu. Sobótka świętojańska (mający pogański rodowód ludowy obrzęd odprawiany w okresie najkrótszej nocy w roku, z 23 na 24 czerwca, w wigilię św. Jana) stała się dla Kochanowskiego punktem wyjścia do napisania cyklu dwunastu bukolicznych, sielankowych pieśni. Całość tworzą opowieści dwunastu panien biorących udział w uroczystości: paleniu ognisk, rzucaniu na wodę wianków, tańcach i zabawach,gdzie stale łączą się przedmioty dawnych, słowiańskich wierzeń pogańskich z chrześcijaństwem. Panny stawią skromne wiejskie życie, lecz w ich pieśniach wieś to nie tylko miejsce pracy, nie brak na niej czasu i na rozliczne rozrywki: Tam już pieśni rozmaite, l Jam będą gadki pokryte, l Tam trefne pięsy z ukłony, l Tam cenar, tam i goniony. Robota rolnika zostaje uznana za najgodniejsze zajęcie: uczciwe, zapewniające dostatnie życie na wsi. Wsi spokojnej i wesołej. Szlachetna robota rolnika zapewnia utrzymanie innym, całemu narodowi. Przyroda szczodrze obdarza go swymi darami: dziką zwierzyną, rybami, owocami lasów. Po pracy razem śpiewa się pieśni, tańczy, właściwie wychowuje dzieci: Dz/eń tu, lecz jasne zorze l Zapadłyby znów w morze l Niżby mój g/os wyrzekł wszytki l Wieśniane wczasy i pożytki.
Dworzanin polski - Łukasz Górnicki
Traktat jest tak zwanym zwierciadłem dającym godne naśladowania wzorce. Autor, rozważając zagadnienia mądrości, szlachetności, szczególnie wiele uwagi poświęcił sprawom obyczajowości, towarzyskiej ogłady. Podał także dziesiątki żartów, anegdot, fraszek, które idealnie odzwierciedlają obyczajowość dworską czasów Zygmunta Augusta, ówczesnych dworów magnackich i ziemiańskich. Najlepszy dworzanin powinien być człowiekiem wytwornym, eleganckim, odznaczać się kulturą osobistą i wdziękiem. Musi przy tym znać europejskie (raczej włoskie) obyczaje, być wykształcony, znać kulturę artystyczną, błyszczeć dowcipem i elokwencją, bawić towarzystwo, umieć zachować się w każdej sytuacji, adekwatnie traktować damy
Pamiętniki - Jan Chryzostom Pasek
Pamiętniki Paska są wspaniałym dokumentem obyczajowości i kultury sarmackiej. Sarmatyzm byt ideologią i stylem życia szlachty polskiej, określał kulturę, normy zachowań, obyczajowość, nawet modę i narodowy strój. Pasek pozostawał w poczuciu absolutnej wyższości polskiej szlachty nad innymi narodami, śmieszyły go obce obyczaje, ironizował z tego, co widział w trakcie wyprawy duńskiej - tamtejsze zwyczaje z reguły uważał za niegodne szlachty. Bliska mu za to była dewocyjna, bezrefleksyjna religijność, przywiązanie do zewnętrznych atrybutów wiary, jej rekwizytów. Byt przywiązany do tradycji, do tego, co dawne, polskie, oswojone od lat, dobrze znane. Zatem odrzucał wszelakie nowinki, na przykład europejską modę. Za to rygorystycznie przestrzegał przyjętych w jego stanie form towarzyskich, konwenansów, z upodobaniem wygłaszał kunsztowne oracje, lubował się także w imponującej mu wystawności, przepychu. Pasek, ze swym upodobaniem do burd, zabaw i pijackich biesiad, awantur i pieniactwa, byt postacią nadzwyczajnie barwną, pozostawił po sobie wpisany w Pamiętniki ideał, żołnierski i ziemiański, szlachcica- Sarmaty.
Pijaństwo - Ignacy Krasicki
Pijaństwo byto nieodłączną właściwością kultury szlacheckiej, jej sarmackiego modelu. W Polsce Sasów i potem pito na umór przy każdej okazji, pito od rana do nocy, sławą cieszyli się opoje, którzy mogli wytrzymać największe dawki alkoholu. Szczycono się osiągnięciami na tym polu, Sarmata musiał pić jeżeli chciał pozostać wierny tradycji, być akceptowany poprzez brać szlachecką, nie mogło być mowy o gościnności bez doprowadzenia odwiedzających do stanu zupełnego zamroczenia. Obyczajowa satyra Pijaństwo jest dialogiem między właśnie takim Sarrna-tą-pijakiem i stronnikiem trzeźwości, człowiekiem oświeconym. Utwór został nasycony realiami obyczajowymi, świetnymi obserwacjami życia, które autor przedstawił w sposób bardzo lakoniczny, karykaturalnie je podkreślając, przerysowując. Wymiar komiczny mają barwne obrazy dotyczące pijaka (jego alkoholowych przygód), z kolei zwolennik trzeźwości przemawia z pewnym namaszczeniem, jakby przedstawia wykład podparty racjonalnymi argumentami. To jest ogromna pochwała trzeźwości. Sarmata z pozoru zgadza się z takim stanowiskiem (Bodaj w piekło przepadło obrzydłe pijaństwo), z odrazą wspomina dwudniowe pijaństwo, lecz nareszcie znów idzie napić się wódki. Przecież nie jest łatwo wyzwolić się z nałogu. Pijak z owej satyry to postać równie śmieszna, co żałosna. Argumenty przemawiające za trzeźwością trafiły w próżnię.
Świat zepsuty - Ignacy Krasicki
Krasicki w nie mai całej swej twórczości poddawał surowej krytyce wynaturzenia niektórych sfer szlacheckiego życia, obyczajowości, instytucji życia społecznego ówczesnej Rzeczypospolitej. Akceptując te wartości demokracji szlacheckiej, które uznawał za autentyczne, starał się jednocześnie wskazywać pozorne, fałszywe, wychowywać współczesnych Polaków. Formułował postulat powrotu do źródeł, który jest przewodnim motywem wręcz programowej satyry Świat zepsuty. Wg poety mieliśmy przodków poczciwych, którzy zbudowali potężne kraj, żyli w cnocie, prostocie, odznaczali się surowością obyczajów. Dzisiaj jest zupełnie odmiennie, autor przedstawia długą listę wad współczesnych mu Polaków: upadek obyczajów i anarchia, przyjmowanie pozorów za wartości autentyczne, bezbożność, demoralizacja, brak wyraźnych zasad moralnych, upadek instytucji życia zbiorowego. Krasicki idealizuje przeszłość (powtarza: dzisiaj nie ma już prawdziwych Polaków, godnych następców tych, co odeszli), w wierszu pobrzmiewają nuty konfliktu pokoleń (zepsucie, upadek dobrych obyczajów jest zgodne w pierwszej kolejności młodej generacji). Aby naród mógł się moralnie odrodzić, znów stać się mocnym, konieczne jest powszechne zrozumienie źródeł zła, właśnie tych fałszywych wartości. Świat zepsuty to w dużej mierze retoryczny monolog moralisty, który ostrzega, upomina, próbuje nawet karcić. Używając idealnie znanej pokoleniom poetów metafory ojczyzny- tonącego okrętu, pisarz przedstawia ponure wizje przyszłości (demoralizacja skończy się upadkiem, jak to miało miejsce w razie Rzymu), przeciwstawiając im piękną przeszłość państwie.
Pan Tadeusz - Adam Mickiewicz
Poemat daje realistyczny obraz życia szlachty doby napoleońskiej, jej obyczajowości ściśle związanej z zajmowaną pozycją socjalną, różnicami majątkowymi. Życie codzienne szlachty i jej obyczaje zostały niejednokrotnie przedstawione bardzo wnikliwie, w pierwszej kolejności odnosząc się do dworu w Soplicowie, jego stałych mieszkańców i gości. Pisarz przedstawił opisy posiłków (łącznie z przepisem gotowania bigosu), które zajmowały nadzwyczajnie ważne miejsce w porządku życia ówczesnej szlachty, zasady staropolskiej gościnności, sadzania gości i domowników za stołem, zwyczaje towarzyskie, zabawy, zaloty, zaręczyny, tańce (polonez), towarzyskie spotkania, konferencje wspólne przechadzki, polowania (Wojski wie wszystko o myśliwskich obyczajach), grzybobrania, sejmiki, mechanizmy sądowe i sporo, sporo innych aspektów obyczajowości. W dziele wielokrotnie podkreślono przywiązanie szlacheckiej społeczności do tradycji, starych obyczajów, wzorców zachowań, strojów. Zarazem w poemacie powtarza się przeświadczenie, iż świat Soplicowa i jego obyczaje już nieuchronnie schodzą ze sceny dziejów, bezpowrotnie przemijając - to przecież ostatni zajazd na Litwie, ostatni woźny trybunatu, ostatni, co tak poloneza wodził i tak dalej Przemija sarmacka Polska, Litwa i jej obyczajowość, rozpoczyna dominować już nowe pokolenie, które zachowa prawie wszystkie dawne obyczaje (Sędzia wygłosił mowę o zanikaniu pośród młodzieży tradycyjnej grzeczności). Już Hrabia jest zwolennikiem zachodniej (raczej angielskiej) kultury i obyczajowości, stroju, romantykiem jeszcze uważanym za dziwaka.
Bema pamięci żałobny rapsod - Cyprian Kamil Norwid
Ceremonia żałobna przedstawiona w tym wierszu została wystylizowana na poetycką wizję pogrzebu średniowiecznego rycerza, zarazem przypomina rytuał funeralny (pogrzebowy) dawnych wodzów słowiańskich (płaczki) i obrzędy starogermańskie (chłopcy uderzający toporami w tarcze) towarzyszące uroczystościom po zgonu ogromnych bohaterów. Za zmarłym posuwa się orszak postaci (panny żałobne, chłopcy, służba, jest prowadzony również koń wodza, powiewają sztandary), kondukt zatrzymuje się przy grobie, wymienia się w pochód ludzkości.
Miłosierdzie gminy - Maria Konopnicka
Ukazana w utworze przypadek jest odbiciem autentycznej, nieludzkiej szwajcarskiej praktyki wystawiania nędzarzy na publiczną licytację. Takiego człowieka kupował (uważając, iż spełnia miłosierny uczynek), każdy, kto wygrał przetarg, zadowolił się najmniejszą sumą doptaty z gminnej kasy. Oczywiście, starcy musieli u swego "opiekuna" ciężko pracować, z reguły żyli w urągających człowieczeństwu uwarunkowaniach. Nieludzki proceder miał miejsce wśród deklaracji o chrześcijańskim miłosierdziu, wzniosłych haseł na temat dobroczynności. W rzeczywistości zaś chodziło wyłącznie o korzyść, zysk maskowany zakłamaniem, fałszem, obłudą, której ówcześnie nie chciano nawet dostrzegać. Stary człowiek z noweli Konopnickiej został sprowadzony do pozycji niewolnika, wręcz przedmiotu, poddany upokarzającej procedurze oględzin żywo przypominającej sceny z targu niewolników a mającej miejsce w bogatym, cywilizowanym państwie europejskim. Poniżony starzec nareszcie zostaje zrównany ze zwierzęciem, staje w jednym szeregu z psem. Przerażająca, budząca moralny sprzeciw jest nie tylko sama praktyka, zasada licytacji, lecz i to, iż nikt nie widzi w niej niczego niestosownego, wręcz podłego. Nawet syn sprzedawanego tragarza. Mato tego, także sam starzec, żyjący w takim a nie innym społeczeństwie, gdzie zysk jest ważniejszy od ludzkich uczuć, ludzkiej godności, etyki, w gruncie rzeczy nie żywi pretensji do syna: rozumie, iż nie miał on interesu w przyjęciu go do swego domu za zbyt niską sumę.
Przedwiośnie - Stefan Żeromski
Problematyka obyczajowa nie zajmuje w tej powieści centralnego miejsca, niemniej została ona bardzo głęboko osadzona w realiach obyczajowych, autor zgromadził ogromny materiał faktograficzny dokumentujący życie socjalne Polski końca XIX wieku. Pomieścił w utworze autentyczne zdarzenia i postaciom nadał cechy ludzi, których dobrze znal. Stworzył w ten sposób rodzaj literackiego, zdecydowanie przesyconego publicystyką, dokumentu epoki, rzeczywistości socjalnej, obyczajowej, dając obraz życia różnych warstw, środowisk: od ziemiaństwa, wysokich urzędników po komunistów i najbiedniejszych chłopów z zapadłej wsi.
Chłopi - Władysław Stanisław Reymont
Powieść ukazuje moment schyłkowy, przemijanie pewnej epoki szablonowych stosunków kształtowanych na wsi poprzez stulecia, zatem i bardzo ważne zmiany obyczajowe. Ów mechanizm rozpoczęto uwłaszczenie chłopów (w zaborze rosyjskim po stworzeniu styczniowym), przyspieszyła parcelacja majątków, emigracja zarobkowa ze wsi, kolonizacja niemiecka spychająca w przeszłość świat (i jego obyczajowość), którego uogólnieniem byty Lipce. Musi zatem rozpaść się i tradycyjna, zamknięta (w Lipcach nieczęste wieści z "wielkiego świata" są traktowane jak baśniowe, nierealne opowieści) przed zewnętrznym światem, przemianami cywilizacyjnymi kultura chłopska wyznaczająca rygorystycznie użytkowane w życiu normy etyczne, a więc w pierwszej kolejności obyczajowe